Ο ηλίθιος εχθρός και οι νόμοι της ηλιθιότητας
Γιατί κάποιοι άνθρωποι μας βλάπτουν χωρίς λόγο; Γιατί πολλές φορές δε μπορούμε να εξηγήσουμε τις συμπεριφορές των άλλων; Μήπως τελικά φταίει η ανθρώπινη βλακεία; Μήπως αναλωνόμαστε σε επιθέσεις ηλιθίων, τους οποίους δύσκολα ξεχωρίζουμε, ως τέτοιους και από τους οποίους ακόμα πιο δύσκολα προφυλασσόμαστε;
Και αν δεν ανήκεις σε αυτούς, μήπως το αποτέλεσμα είναι να αποξενώνεσαι;
Οι ηλίθιοι βρίσκονται ανάμεσά μας. Είναι παντού, προέρχονται από όλες τις κοινωνικές τάξεις, και είναι πάντα έτοιμοι να προκαλέσουν ζημιά στους άλλους, αλλά και στον ίδιο τους τον εαυτό. Οι ηλίθιοι συνιστούν την πιο επικίνδυνη ομάδα ανθρώπων.
Ο ιστορικός Carlo M. Cipolla επιχείρησε να περιγράψει κάτι, που κανείς δεν κατόρθωσε επιτυχώς, πιο πριν. Να περιγράψει την ανθρώπινη βλακεία και τους κινδύνους της. Έγραψε το δοκίμιο «ΟΙ ΒΑΣΙΚΟΙ ΝΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΗΛΙΘΙΟΤΗΤΑΣ» – “THE BASIC LAWS OF HUMAN STUPIDITY”, σε μια προσπάθεια να ανιχνεύσει, να κατανοήσει και κατά το δυνατό να εξουδετερώσει μία από τις πιο ισχυρές δυνάμεις, που εμποδίζουν την ανάπτυξη της ανθρώπινης ευμάρειας και ευτυχίας: την ανθρώπινη ηλιθιότητα.
Η ζωή μας είναι γεμάτη απώλειες χρήματος, χρόνου, ενέργειας, ησυχίας και καλής διάθεσης, λόγω των απίθανων πράξεων κάποιου παράλογου πλάσματος που μας τυχαίνει τις πιο απρόσμενες στιγμές και ζημιώνει, ακυρώνει και δυσκολεύει τη ζωή μας, χωρίς να έχει απολύτως τίποτα να κερδίσει από τις πράξεις του.
Οι πέντε θεμελιώδεις νόμοι της ανθρώπινης βλακείας, σύμφωνα με τον Cipolla:
1. Πάντα και αναπόφευκτα ο καθένας από μας υποτιμά τον αριθμό των ηλίθιων ατόμων που κυκλοφορούν.
2. Η πιθανότητα να είναι ένα συγκεκριμένο πρόσωπο ηλίθιο είναι ανεξάρτητη από οποιοδήποτε άλλο χαρακτηριστικό του ίδιου προσώπου.
3. Ηλίθιο άτομο είναι εκείνο που προκαλεί κάποια βλάβη σ’ ένα άλλο άτοµο ή οµάδα ατόµων, χωρίς παράλληλα να εξασφαλίζει κανένα όφελος για τον εαυτό του, αντιθέτως μπορεί να υφίσταται και ο ίδιος ζημιά.
4. Τα μη ηλίθια άτομα υποτιμούν πάντα τη βλαπτική ενέργεια των ηλίθιων ατόμων. Ιδίως οι μη ηλίθιοι ξεχνούν διαρκώς ότι σε οποιαδήποτε στιγμή και τόπο και σε οποιαδήποτε περίσταση η συναναστροφή και/ή ο συγχρωτισμός με ηλίθια άτομα αποδεικνύεται ασφαλώς ένα σοβαρότατο σφάλμα.
5. Το ηλίθιο άτομο είναι ο πιο επικίνδυνος τύπος που υπάρχει.
Ο ηλίθιος δεν είναι πάντα αναγνωρίσιμος. Δε γίνεται πάντα αντιληπτή η βλακεία του, γίνεται όμως η ζημιά που προκαλεί.
Οι μη ηλίθιοι έχουν την τάση να ΜΗΝ λαμβάνουν σοβαρά υπ όψιν τους τις ενέργειες των ηλιθίων και να τις γελοιοποιούν βλέποντάς τες ως συμβάντα που «βγάζουν γέλιο» ή ως ανέκδοτα» Όταν όμως γελάμε με τη βλακεία, μπορούμε να την κάνουμε «συμπαθητική» και συνεπώς να την υποτιμήσουμε περαιτέρω. Αν και στην τέχνη ο βλάκας είναι (εντελώς;) αναγνωρίσιμος, δεν ισχύει το ίδιο για την αληθινή ζωή.
Έχει βασική σημασία να συνειδητοποιήσουμε περί τίνος πρόκειται, για να μπορέσουμε να ελέγξουμε καλύτερα τις συνέπειες. Δε θα μπορέσουμε ποτέ να τη νικήσουμε ολοκληρωτικά, όμως τα αποτελέσματά της μπορούν να είναι λιγότερο βαριά αν καταλάβουμε πώς λειτουργεί. Άλλωστε η βλακεία έχει τρία χαρακτηριστικά.
1) Η βλακεία είναι ασυναίσθητη και υποτροπιάζει. «Ο κίνδυνος της βλακείας προέρχεται από τον βλάκα, που δεν ξέρει ότι είναι βλάκας». Αυτό δίνει μεγαλύτερη δύναμη και αποτελεσματικότητα στην καταστρεπτική δράση της. Ο βλάκας δε γνωρίζει τα όριά του, παραμένει προσκολλημένος στις πεποιθήσεις του και δεν ξέρει πώς να αλλάξει, με αποτέλεσμα να επαναλαμβάνει επ’ άπειρον τα ίδια λάθη.
Σε κλινικό επίπεδο, η βλακεία είναι η χειρότερη ασθένεια, γιατί είναι αθεράπευτη. Ο βλάκας έχει την τάση να επαναλαμβάνει πάντα την ίδια συμπεριφορά, γιατί δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί τη ζημιά που προκαλεί και συνεπώς δεν μπορεί να αυτοδιορθωθεί. Αυτός είναι και ο ορισμός της Σχιζοφρένειας, “η επανάληψη της βλακείας”.
2) Η βλακεία είναι μεταδοτική. Το πλήθος, δηλαδή, συμπεριφέρεται με περισσότερο βλακώδη τρόπο από τα μεμονωμένα άτομα που το συνθέτουν. Αυτό εξηγεί γιατί ολόκληροι λαοί (όπως η ναζιστική Γερμανία και η φασιστική Ιταλία) μπορούν εύκολα να χειραγωγηθούν, ώστε να επιδιώκουν τρελούς σκοπούς. Αυτό το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα γνωστό στην ψυχολογία. Η συναισθηματική μετάδοση, που είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της ομάδας, μειώνει την κριτική ικανότητα. Παρατηρείται τότε η «πόλωση της λήψης αποφάσεων»: επιλέγεται η πιο απλή λύση,που συνήθως είναι και η λιγότερο έξυπνη.
3) Εκτός από το πλήθος, υπάρχει και ένας άλλος παράγοντας που γιγαντώνει τη βλακεία: η εξουσία. «Η εξουσία αποβλακώνει», έγραψε ο Γερμανός φιλόσοφος Φρίντριχ Νίτσε. Τα άτομα που έχουν εξουσία τείνουν να πιστεύουν ότι, ακριβώς επειδή έχουν εξουσία, είναι οι καλύτεροι, οι πιο ικανοί, οι πιο έξυπνοι, οι πιο σοφοί από όλη την ανθρωπότητα. Εξάλλου, περιστοιχίζονται από αυλικούς, οπαδούς και κερδοσκόπους, που ενισχύουν διαρκώς αυτή την ψευδαίσθηση. Με αυτό τον τρόπο όποιος βρίσκεται στην εξουσία καταλήγει να διαπράττει κατά γενική ομολογία τις μεγαλύτερες ανοησίες.
Άλλωστε η εξουσία (πολιτική, οικονομική ή γραφειοκρατική) αυξάνει κατακόρυφα την καταστρεπτική δύναμη ενός βλάκα. Η ιστορία βρίθει περιστατικών με συγκλονιστικά λάθη εκτίμησης. Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ στις 14 Ιουλίου του 1789 (την ημέρα της κατάληψης της Βαστίλης, το γεγονός με το οποίο ξεκίνησε η Γαλλική Επανάσταση) σημείωσε στο ημερολόγιό του: «Σήμερα τίποτα καινούριο». Η ίδια ανόητη αίσθηση του ανίκητου ίσως οδήγησε τον Τζορτζ Άρμστρογκ Κάστερ να επιτεθεί στους Ινδιάνους της Μοντάνα το 1876 (κοντά στον πύργο Λιτλ Μπιγκ Χορν εκατοντάδες άντρες του αμερικανικού στρατού κατασφάχτηκαν από τη συμμαχία των Ινδιάνων Σιου με τους Σεγιέν) ή τον Ναπολέοντα να εισβάλει στη Ρωσία το χειμώνα του 1812 (κατά τη διάρκεια του οποίου η Μεγάλη Στρατιά της Γαλλίας αποδεκατίστηκε από το κρύο και την ανέχεια).
Η βλακεία επίσης δεν έχει κοινωνική τάξη. Την συναντάς παντού. Όμως όσο πιο ισχυρό είναι ένα άτομο, όσο μεγαλύτερη εξουσία έχει κοινωνικά τόσο πιο επικίνδυνο μπορεί να αποδειχθεί.
«Ηλίθιους συναντά κάποιος και μεταξύ γραφειοκρατών, πολιτικών, στρατηγών ή ιερωμένων. Οι εκλογές είναι ένας πολύ αποτελεσματικός θεσμός, ο οποίος εξασφαλίζει τη διατήρηση σταθερού ποσοστού ηλιθίων ανάμεσα στους ισχυρούς».
Γεννιέται το ερώτημα για το αν υπάρχει τρόπος να απαλλαχτούμε από την παγκόσμια βλακεία.
«Όχι, δεν υπάρχει. Γιατί δεν έχει αναπτυχθεί καμιά λογική μέθοδος που να προβλέπει με ακρίβεια το πώς, το πότε και το γιατί θα χτυπήσει, ένα ηλίθιο πλάσμα. Ενώ οι πράξεις του κακού είναι κατά κάποιον τρόπο προβλέψιμες και αποτρέψιμες, οι πράξεις του ηλίθιου είναι απολύτως απρόβλεπτες. Ο ηλίθιος, με το χαμόγελο στα χείλη, με πλήρη φυσικότητα, χωρίς καμιά πρόθεση, τύψεις, και αιτία, θα εμφανιστεί ξαφνικά και θα καταστρέψει όλα σου τα σχέδια – και θα το κάνει από καθαρή βλακεία».
Σε μια κοινωνία ηλιθίων, οι βλάκες εξαναγκάζουν τους έξυπνους, να είναι συχνά αντικοινωνικοί. Η συνέπεια είναι να προβάλλονται συνεχώς οι ηλίθιοι και να γίνεται πιο δυνατή η βλακεία.
Ο Κάρλο Μ. Τσιπόλα (1922-2000) ήταν Ιταλός ιστορικός της οικονομίας. Γεννήθηκε στην Παβία. Το όνειρό του ήταν να γίνει καθηγητής ιστορίας και φιλοσοφίας και εγγράφηκε στη Σχολή Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Παβίας. Αποφοίτησε το 1944 και μεταγενέστερα σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης και στο London School of Economics. Δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Κατάνια σε ηλικία είκοσι εφτά ετών. Το γεγονός αυτό υπήρξε η απαρχή μιας μακράς ακαδημαϊκής καριέρας στην Ιταλία (Βενετία, Τορίνο, Παβία, Scuola Normale Superiore di Pisa, και Φιέζολε) και στο εξωτερικό. Το 1953 ο Τσιπόλα ταξίδεψε στις ΗΠΑ με υποτροφία του ιδρύματος Φουλμπράιτ και το 1957 δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ στην Καλιφόρνια. Δύο χρόνια αργότερα έγινε τακτικός καθηγητής. Το 1995 τιμήθηκε με το βραβείο Μπαλζάν. Τα πιο γνωστά του έργα είναι οι μελέτες του για τον υπερπληθυσμό καθώς και το Οι βασικοί νόμοι της ανθρώπινης ηλιθιότητας.
