JORGE LUÍS BORGES
“ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΠΟΤΑΜΙΑ”
Είμαστε ο χρόνος. Εκείνη είμαστε η περίφημη
παραβολή του Σκοτεινού Ηράκλειτου.
Είμαστε το νερό, όχι το σκληρό διαμάντι,
αυτό που χάνεται, όχι αυτό που μένει.
Είμαστε το ποτάμι κι ο Έλληνας εκείνος
που κοιτάζεται στο ποτάμι. Η αντανάκλασή του
αλλάζει στο νερό του εναλλασσόμενου καθρέφτη
στο κρύσταλλο που αλλάζει σαν τη φωτιά.
Είμαστε το μάταιο προκαθορισμένο ποτάμι
όπως κυλά προς τη θάλασσα. Το σκέπασε η σκιά.
Όλα μάς αποχαιρετούν, όλα μακραίνουν.
Η μνήμη δεν εξαργυρώνει το νόμισμά της.
Και ασφαλώς κάτι υπάρχει που απομένει
και ασφαλώς κάτι υπάρχει που θρηνεί.
(Χόρχε Λουίς Μπόρχες, «Ποιήματα», Μετάφραση, εισαγωγή, σχόλια Δημήτρης Καλοκύρης, Ελληνικά Γράμματα)
Λίγο σκοτεινό το ποίημα του Μπόρχες και με έννοιες που δε γίνονται άμεσα κατανοητές. Γιατί σκοτεινός ο Ηράκλειτος; Απλά γιατί ο λόγος του είναι δύσκολος, η σκέψη του δεν αποκαλύπτεται άμεσα, πώς θα μπορούσε άλλωστε αφού αποτελεί μια έκφραση του Λόγου που διέπει τα πάντα. Συνεπώς είναι Λόγος απρόσιτος στους πολλούς και γι’αυτό “σκοτεινός” μεταφορικά και μόνο (δυσνόητος).
Και ποια να είναι άραγε η παραβολή; Πολλοί θεωρούν ότι είναι η συνολική σκέψη του Ηράκλειτου, αλλά επιτρέψτε μου μια διαφορετική άποψη, η οποία θεωρώ ότι είναι και αυτή που έχει κατά νου ο Μπόρχες.
Για τον Ηράκλειτο η διαρκής κίνηση και μεταβολή αποτελεί το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της πραγματικότητας. Αυτό ο φιλόσοφος το εξέφρασε με την εικόνα ενός ποταμού που παραμένει ίδιος, ενώ το νερό που κυλάει μέσα του αλλάζει διαρκώς.
“Είμαστε το ποτάμι” λέει ο Μπόρχες. Γιατί όμως όλοι, όλη η ανθρωπότητα, είμαστε το ποτάμι που χάνεται, ενώ ο Έλληνας κοιτάζεται σε αυτό; Γιατί ο Έλληνας είναι αυτός που κατανόησε και άρθρωσε τον πρωταρχικό, το συμπαντικό ΛΟΓΟ, το Λόγο που διέπει τα πάντα.
Ακόμα και οι έννοιες του εναλλασσόμενου καθρέφτη στο κρύσταλλο που αλλάζει σαν τη φωτιά, μαρτυρούν την άμεση σύνδεση της σκέψης του Μπόρχες με τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου.
Το γίγνεσθαι αποτελεί τη συνεχή μεταβολή όλων των πραγμάτων από μια κατάσταση στην άλλη.Ο Πόλεμος, η εναντίωση μεταξύ των αντιθέτων, η φωτιά προκαλεί τις αλλαγές. Κάθε πράγμα είναι αυτό πού είναι, διότι κατέχει άλλα πράγματα (πόλεμος) πού οροθετούν την ουσία.
Πόλεμος πατήρ πάντων» και «τα πάντα ρει» καθώς τα πάντα στον Κόσμο είναι σε συνεχή κίνηση και διεργασία = σε πόλεμο. Γι αυτό ο καθρέφτης του ποιητή είναι εναλλασσόμενος, γι’ αυτό η αντανάκλαση αλλάζει στο κρύσταλλο, που είναι σαν τη φωτιά.
Ο Λόγος είναι ο ύψιστος νόμος πού κυβερνά τον κόσμο, αυτός πού εξισορροπεί τα αντίθετα επιτρέποντας την αρμονία στον κόσμο. Περιλαμβάνει πολλαπλές έννοιες: διάλεξη, κρίση, ευφυΐα, νόμος, σκέψη, λογική, κ.α και από αυτόν πηγάζουν όλες οι ιδέες, πηγάζει ο “Ελλληνας” του ποιήματος.
Ενώ τα πάντα χάνονται σύμφωνα με τον ποιητή, ο Έλληνας ως ιδέα, ως θεμελιωτής και κάτοχος της γνώσης των ιδεών, παραμένει καθρεφτιζόμενος στο μάταιο ποτάμι της ανθρωπότητας.
Γιάννης Παναγιωτόπουλος
